Na Coimisinéirí Ioncaim roimh Ríomhairí – Riarachán Cánach Ioncaim
Tá sé de nós ag cáiníocóirí aonair in Éirinn fógra um measúnú bliantúil amháin a fháil le haghaidh cánach ioncaim. Eisítear an t-éileamh ar íocaíocht an dliteanais mar bhille aonair dá bharr. Ní mar seo a bhí sé i gcónaí. Ar feadh an chuid is mó de dhaichead bliain tar éis bhunú an Stáit, bhí taithí an-difriúil ag cáiníocóirí aonair.
Tugadh Cáin Ioncaim isteach i Sasana i 1799 chun críocha Cogadh Napoleon a mhaoiniú. Maidir le toradh cánach, measadh gur 'teip thubaisteach' a bhí ann mar gheall ar imghabháil mhórdhíola agus córas neamhleor comhlíontacht. Bhí cur i gcoinne an chineál seo cánach go tréan freisin. Rinneadh athchóiriú ar an gcóras Cánach Ioncaim sa bhliain 1803. As sin amach rinneadh measúnuithe de réir cúig sceideal (A, B, C, D agus E) de na hAchtanna Cánach Ioncaim. Tá na sceidil sin fós ann sa lá atá inniu ann. Fágann éifeacht sceidil a chur i bhfeidhm ‘gan nochtadh dóibh siúd go léir a bhaineann le measúnacht na cánach, ioncam iomlán aon duine ach amháin iad siúd a éilíonn díolúine iomlán uaidh, nó iad siúd a fhéachann le laghdú dleachta a fháil’. Cuireadh deireadh le Cáin Ioncaim nuair a ruaigeadh Napoleon sa bhliain 1815 ach athbhunaíodh í sa bhliain 1842.
Tugadh Cáin Ioncaim isteach in Éirinn in 1853 cúpla bliain tar éis an ghorta thubaistigh. I súile go leor breathnaíodh air mar bhealach chun cur ar mhuintir na hÉireann íoc as a n-ocras. Thug Clarke (2021) faoi deara gur chuir an beart leis an éagóir eacnamaíoch agus gur chuir sé le fás náisiúnachas na hÉireann. D'ainneoin an fhreasúra seo, cuireadh an Cháin Ioncaim go buan leis an gcóras cánach. Tugadh córas Cánach Ioncaim na Breataine ar aghaidh go dtí Saorstát Éireann nua i 1923. Ní raibh mórán spáis ag an Stát nua ainliú ar thaobh na cánach. Go bunúsach, laghdaigh críochdheighilt an chuid is tionsclaithe d'Éirinn leis na meánioncaim is airde. Dúirt Clarke (2014) as beagnach 300,000 oibrí tionsclaíochta i 1912, nach raibh ach 80,000 sa limistéar a bhí clúdaithe ag Saorstát na hÉireann. Lean an Cogadh Eacnamaíoch sna 1930idí an Dara Cogadh Domhanda sna 1940í. Ba léir scáth fada an Dara Cogadh Domhanda nuair a lean an ciondáil bia ar aghaidh go dtí mí na Nollag 1951.
I 1929, chuir an tAire Airgeadais, Ernst Blythe in iúl go raibh sé ar intinn aige an cód cánach ioncaim a shimpliú. Bhí sé i gceist aige bille a chur faoi bhráid na Dála ar an ábhar seo. I mí Dheireadh Fómhair na bliana sin cheap na Coimisinéirí Ioncaim coiste roinne chun an obair ullmhúcháin riachtanach a dhéanamh. Bhí cúram an choiste sin “deacair agus fada”. Chuir coiste na roinne a thuarascáil 300 leathanach ar fáil i 1931. I measc a chuid moltaí bhí “gur cheart an cháin ioncaim go léir atá inmhuirir go díreach ar cháiníocóir ar feadh bliana a dhéanamh in aon mheasúnú amháin agus a áireamh i bhfógra measúnaithe amháin”. Mar sin féin, tháinig athrú ar an Rialtas i 1932 agus fágadh an moladh. Tríocha bliain ina dhiaidh sin ní raibh an moladh curtha i bhfeidhm fós. I 1927, chuir Seansailéir an Státchiste sa Ríocht Aontaithe ag an am, Winston Churchill, an smaoineamh céanna ar cháiníocóirí na Ríochta Aontaithe. Faoi 1959 ní raibh sé curtha i bhfeidhm fós ann.
I bhfianaise an chúlra sin, bhunaigh an tAire Airgeadais, Gerard Sweetman, an Coimisiún um Chánachas Ioncaim i bhFeabhra 1957. Bhí a théarmaí tagartha leathan. I measc rudaí eile, iarradh ar an gCoimisiún a bhreithniú ar cheart deireadh a chur leis an gcánachas ar bhrabúis agus ar ioncam. Nótáil Réamonn (1981):
“Ghlac an Coimisiún chomh dícheallach sin gur tháirg sé, idir 1957 agus 1962, seacht dtuairisc fhíorluachmhar ar a laghad. Lean gníomh reachtach nó gníomh eile an chuid is mó dá gcuid moltaí (ar ndóigh nár thángthas ar fad le haontoilíocht iomlán)”.
Thiomnaigh an Coimisiún, faoi stiúir Cearbhall Ó Dálaigh, a thríú tuarascáil ar an gceist maidir le Cáin Ioncaim a chur in ionad cánacha malartacha. Bhí a chuid torthaí soiléir:
“D'ainneoin na n-easnamh a bhaineann le cánachas ioncaim táimid den tuairim gur mó go mór a thuillteanas ná a chuid míthuillteanais. Tháinig muid ar an gconclúid d’aon ghuth gur cineál maith cánachais é cánachas ioncaim i bprionsabal, agus gur chóir go leanfadh sé de bheith ina ghné dár gcóras cánachais.”
Ina dhara tuarascáil i 1959 mhol an Coimisiún “Cáiníocóir amháin, muirear amháin”. Ag an am sin, d’fhéadfadh cáiníocóir a bhfuil ioncam aige ó fhoinsí éagsúla fógraí measúnaithe cánach ioncaim ar leith a fháil ar feadh bliana amháin. I bhfianaise an chórais bailithe cánach a bhí i bhfeidhm ag an am, bhíothas in ann billí ar leith a fháil le haghaidh na measúnuithe sin freisin.
Sna daichead bliain tar éis an neamhspleáchais, mhúnlaigh cúig fhachtóir go háirithe taithí na gcáiníocóirí le riaradh na Cánach Ioncaim. Ba iad sin:
- Easpa córais pá mar a thuillir (ÍMAT).
- An córas bailithe cánach.
- An measúnacht ar Cháin Ioncaim faoi na Sceidil A, B, C, D agus E.
- An áit ina bhfuil ioncam le measúnú agus le muirearú faoi na sceidil laistigh de Achtanna Cáin Ioncaim.
- An measúnú ar Fhorcháin.
I 1959 bhí beagnach 60 bailitheoir cáin ioncaim fostaithe ag na Coimisinéirí Ioncaim. Ba chonraitheoirí neamhspleácha iad na bailitheoirí seo agus sannadh iad chun cánacha sonracha a bhailiú i réimsí ar leith. Go dtí gur tugadh ÍMAT isteach ar an 1 Deireadh Fómhair 1960, áiríodh ar fhreagrachtaí na mbailitheoirí seo cáin ioncaim a bhailiú a bhí dlite ar phá agus ar thuarastail. Ardaíodh measúnuithe ar phá agus ar thuarastail faoi Sceideal E de na hAchtanna Cáin Ioncaim.
Bhí fadhbanna móra le riaráistí Sceideal E. Bunaíodh aonad bailithe láraithe laistigh de na Coimisinéirí Ioncaim i 1952 chun an brú ar bhailitheoirí cánach ioncaim a mhaolú. Dúirt Réamonn (1981) go raibh suas le 80,000 cáiníocóir i riaráiste i 1958. Ba léiriú é seo ar cheapachán an Ard-Bhailitheora ó fhoireann na gCoimisinéirí Ioncaim i 1963. Chuir Institiúid an Ard-Bhailitheora, le foireann iomlán oifigigh na gCoimisinéirí Ioncaim, an seanchóras Bailitheoirí Cánach Ioncaim i bhfeidhm.
Chomh maith le cáin a gearradh faoi Sceideal E, bhí cáin ioncaim inmhuirir go ginearálta faoi na sceidil eile mar seo a leanas:
- Sceideal A: Ioncam ó úinéireacht talún agus foirgnimh.
- Sceideal B: Ioncam as áitiú talún ag feirmeoirí nó daoine eile.
- Sceideal C: Ioncam ó infheistíochtaí poiblí áirithe srl.
- Sceideal D: Ioncam ó cheirdeanna, gairmeacha agus slí bheatha, ar ioncam ó infheistíochtaí agus taiscí, agus ar chíosanna ó áitribh ghnó.
Go praiticiúil, níor ardaigh na Coimisinéirí Ioncaim measúnuithe faoi Sceideal C. Rinneadh ioncam faoi Sceidil A agus B a mheasúnú ar bhonn barúlach. Bhí an t-ioncam barúlach bunaithe ar luacháil na maoine faoi Luacháil Uí Ghríofa a críochnaíodh idir 1852 agus 1865. Ní hamháin gur chumhdaigh Sceideal A ioncam ó ligean ach freisin ioncam a cuireadh i leith úinéir áititheora. Ba iad seo a leanas na príomhchatagóirí a tháinig faoi Sceideal A:
- Áitreabh ar cíos lena áitiú ag an tionónta chun críocha trádála, gairme nó slí bheatha.
- Áitreabh atá á áitiú ag an úinéir chun críocha den sórt sin.
- Áitreabh cónaithe (tithe; árasáin) ar cíos do thionóntaí.
- Tithe cónaithe úinéirí–áitithe.
- Tailte, lena n-áirítear tithe feirme nó foirgnimh feirme a úsáidtear amhlaidh.
Rinneadh measúnú ar úinéirí áititheoirí ar an mbuntáiste a bhain siad as gan cíos a íoc ar an teach cónaithe ina raibh siad ina gcónaí.
Níor eisíodh fógraí measúnaithe faoi Sceideal A maidir le maoine atá suite i gceantair uirbeacha mhóra. De réir an dlí cánach ábhartha, tugadh fógra ginearálta san Iris Oifigiúil, agus i roinnt nuachtáin laethúla. Cuireadh in iúl do cháiníocóirí go bhféadfadh na daoine a ndearnadh measúnú orthu na measúnuithe a iniúchadh sna hoifigí cánach faoi seach. Rinneadh foráil freisin maidir leis an am a cheadaítear chun fógra achomhairc a thabhairt. B’fhéidir é a mheasúnú faoi Sceideal A agus D araon i leith na maoine céanna ach tugadh creidmheas i leith muirear Sceideal A i measúnacht Sceideal D. Mar thoradh air seo bhí go leor ag iarraidh go gcuirfí deireadh le Sceideal A.
D'eisigh ceantair chánach fógraí um measúnú ar leithligh freisin do cháiníocóirí faoi Sceideal D agus E. Ina aighneacht chuig an gCoimisiún um Chánachas Ioncaim, thug na Coimisinéirí Ioncaim faoi deara:
“Forálann na hAchtanna Cánach Ioncaim go ginearálta go bhfuil ioncam le measúnú agus le muirearú ag an áit a n-eascraíonn sé. Mar sin, faoi Sceideal A, déantar maoin a mheasúnú sa chás go bhfuil siad suite; faoi Sceideal D, tá gnólachtaí inmhuirir i gcás ina seoltar iad agus, faoi Sceideal E, go ndéantar luach saothair oifigí poiblí agus fostaíochtaí eile a mheasúnú ag ceannoifig na roinne nó na cuideachta nó an ghnóthais faoina sealbhaítear na hoifigí nó na fostaíochtaí. Is gnách go ngearrtar muirear ar dhaoine nach bhfuil i mbun gnó nó fostaíochta san áit a bhfuil gnáthchónaí orthu”.
Bhí roinnt cáiníocóirí faoi dhliteanas forchánach freisin. Tháinig sé in áit sárchánach a thug Rialtas na Ríochta Aontaithe isteach i 1910. Bhain an cháin seo le cáiníocóirí le hioncaim os cionn £2,000. Laghdaíodh an tairseach chun tuairisceáin forchánach a dhéanamh de réir a chéile le himeacht ama ó £5,000 nuair a tugadh isteach é. Ceanglaíodh tuairisceáin chánach ar leith a dhéanamh chun na críche sin do na Coimisinéirí Speisialta a bhí lonnaithe i mBaile Átha Cliath. Ba é an chúis a bhí leis seo ná an oiread stairiúil agus a bhí reachtaíocht. Ina aighneacht chuig an gCoimisiún, thug na Coimisinéirí Ioncaim an méid seo a leanas faoi deara:
“I 1910 ba iad na daoine a raibh níos mó ná £5,000 sa bhliain acu go mórmhór na daoine ar tháinig a n-ioncam ó mhaoin nó díbhinní agus nár iarradh orthu, faoin dlí an tráth sin, tuairisceán a thíolacadh ar a n-ioncam iomlán as gach foinse le haghaidh críocha Ioncaim Cánach. Bhí a n-uimhreacha beag; agus bhí siad an-íogair maidir lena n-ioncam iomlán a nochtadh, go háirithe d'oifigigh áitiúla. Socraíodh mar sin ag an tús gur cheart riarachán na cánach a lárnú go hiomlán agus a choinneáil go hiomlán as lámha na measúnóirí áitiúla”.
Rinne an Coimisiún um Chánachas Ioncaim roinnt moltaí ina dhara tuarascáil maidir le córas muirear amháin cáiníocóra amháin. Áiríodh orthu sin deireadh a chur leis an gceanglas tuairisceáin chánach ar leith a thíolacadh le haghaidh forchánach. Go bunúsach, ba cheart déileáil le measúnú agus bailiú forchánach leis an tuairisceán cánach ioncaim don cheantar cánach áitiúil. D’iarr sé freisin go gcuirfí deireadh fíorúil le Sceideal A.
Tháinig an sprioc de ‘mhuirear amháin cáiníocóra amháin’ chun críche. Éascaíodh é trí thabhairt isteach ríomhairí sna Coimisinéirí Ioncaim i 1963. Thug Réamonn (1981) faoi deara nach bhféadfaí an córas ‘aon cháiníocóir amháin muirear’ a thabhairt isteach gan an ríomhaire. Agus gan é ní fhéadfaí forcháin a dhílárú.
Sources: